Sooyaalka Qoraalka Farta

Sooyaalka Qoraalka Farta

Fartu waa gumarada ugu weyn gumarooyinka aadanuhu dunida ku soo kordhiyay. La'aanteed aqoontu ma taabagasheen oo halka ay hadda joogto ma gaadheen. Ma na suurtogasheen in la dhiteeyo mahadhooyinka iyo waayo-aragnimada qori-isku-dhiibka ah ee aadanaha kala dhaxlay.

Abaalkaa aan duugoobayn waa Farta ee waxa suurtogeliyay oo soo kordhiyay ilbaxnimadii guunka ahayd ee Faraaciinta. Hiroglaafi (Hieroglyphs) waa fartii ugu horeysay ee faraha oo dhan ay ka hanaqaadeen. Waa hab sawiro ah oo sawirkasta u taagan yahay dhawaaqqa magaciisu ka bilaabmo. Tusaale,  dhawaaqqa 'x' waxa u taagan xadhig soohan (ka eeg sawirka hoose).

Muddo ka dib waxa fartii sawirada ahayd fudaydiyay oo shaqallo ku daray dadyow badmareeno ahaa oo la odhan jiray Foniishiyan (Phoenician) oo deganaan jiray dhulka haddeer loo yaqaan Lubnaan . Waa qolada lagu maamuusay ereyada phonology iyo phonetics ee aqoonta codeynta ee afyahannimada (linguistics) la xidhiidha.

Fartii waxa ay u kala baxday laba qaybood, qayb Giriigu qaatay Kadibna Roomaanka oo afkoodu Laatiin ahaa ka sii qaateen oo loo aqoonsaday Alifbiito, iyo qayb kale oo Sematiggu (Aramaic, Cibriga iyo Carabiga) qaateen oo loo bixiyay Abgad (Abjad).

Alifbiito (Alphabet) waxa laga keenay labada xaraf ee  ugu horeeyay hiroglaafiga waa Alifka iyo Biitada. Abgad (Abjad) waxa iyana loo soo gaabiyay afarta xaraf ee hore ee kala ah Alif, biito, gambadh, iyo dhudhunka, ogow oo Carabigu ma leh dhawaaqqa "G" da badelkeedana waxa u taagan "J" sidaas ayaanay "Abjad" ama "Abjadiyah" ugu dhawaaqaan.

Habka Abgadku waa hab-qoraal xarfihiisu shibaneyaal keliya ka kooban yihiin oo aan lahayn shaqallo, halka shaqaladana waxa ugu jira xarakooyinka. Afafka abgadka wax ku qorta waxa ugu weyn Carabiga iyo Cibriga (afka Yuhuudda). Si la mid ah, Faraaciinta fartoodu waxa ay ahayd shibaneyaal keliya. Se Alifbiitada xarfaheedu waxa ay iskugu jiraan shibaneyaal iyo shaqallo.

Ogow Faraaciintu "Alifka" waxa ay u aqoonsanayd shibane, Carabta iyo Cibriguna sidaas ayay iyana shibane ugu qaateen. Aqoonta codeynta alifka waxa uu ka mid yahay shibanayaasha waxaana loo yaqaan doob-xidhan (glottal stop). 

Tusaale;

Ereyga أكل waxa uu ka kooban yahay saddex xaraf/shibane ee أ iyo ك iyo ل. Ereyga Soomaaliga ah ee "arag" isna waxa uu ka kooban yahay saddex shibane ee "alif", r iyo d iyo shaqalka "a" oo u dhexeeya labada shibane ee danbe. Se qoraal ahaan waxa isku dhigmo noqday alifkii iyo shaqalkii "a".

Haddaba, weydiintu waxa ay tahay Soomaaligu labadaa hab (Alifbiito iyo abgad) midkee ayuu yahay?

Haddii aad si dhab ah ugu fiirsato  af Soomaaliga oo aad iska indhotirto fartan loo qoray 1972-dii, waxa kuu soo baxaysa in alifku shibaneyaashiisa ka mid yahay. Suugaanta oo u mudan wax tusaale loo qaato alifku waa mid ka mid ah xarafraaca maansada.

Inkasta oo firginta (') shibanayaasha lagu daray haddana muhiimad lama siin oo lama adeegsan. Taasina waxa ay qoraalkii afka ku keentay jahawareer ay isku murgeen shaqaladii (xarakooyinkii) iyo alifkii. Ogow firgintu waa "alif" se shaqadii alifka oo dhan lama siin keliya waxa lagu koobay meelo gaar ah sida da'da, ci'da (a-da, iyo i-da halkaas ku jira waa shibanihii alifka ahaa oo kordhig iyo hoosdhig qaatay ama shaqallada 'a' iyo 'I' yeeshay).

Hadal iyo dhamaan qabyada farta Soomaaligu waa ka qotodheer tahay inta ilaa hadda wax laga qoray. Fartuna waxa ay ku godan tahay farta lafteeda.

Lifaaq:

Hoos waxaan taxay fartii Faraaciinta oo dhawaaq raaciyay.

A – Alif

B – Biito

G – Gambadh

D – Dhundhun (Dundun)

H – Hoy

W – Wacal

Z – Zeed (seed)

X – Xadhig

T – Taag (Tuur)

K – Kalax

L – Laan

M – Mays (Guun-Mays)

N – Naani (biyo)

S – Suun

C – Cudud

F – Fanto

Th – Theeto (Seetada geela)

Q – Qar (markii danbe QOf lagu badalay)

R – Reh (Af hadlaya)

Sh- Shax (Shax biyo fadhiyaan)

P – Par (Baro ama guri la dego)

Kh – Khad

Ereyada la maydhaamay (dhalanrogay)

Puntland

Ereyga 'Punt' waa erey magac ah oo sida la sheegay waayadii hore loo qayaanay jiid balaadhan oo ka tirsan dhulweynaha Soomaalida. Waa jiidda dhanka koonfureed kaga teedsan badacas ee ka soo bilaabanta gobolka bari ee Boosaaso magaalamadaxda u tahay ilaa gaadhsiisan dhulka canfarta ee Djibouti iyo Eritrea. 

Faraaciintii hore, sida la sheegay dhulkaa wax ay u yaqaaneen dhulka awoowyada ay ka soo jeedaan ama ka isiran yihiin. Sida ku xusan qoraaladii ay ka tageen ee ku qoran hannaanka loo yaqaano "haragliif" saddexdan xaraf "PWN" oo la raaciyay qodobka dhedigga ee "t". Taas oo giriigu ugu dhawaaqay Punt. Se marka aad u fiirsato xarafaha oo aad dhawaaq u yeesho noqonaya BUUNTA. 

Haa, waa sidaa, waayo iyagu xarfaha sidan " PWNT" uma ay qori jirin, se wax fartoodu u qormi jirtay hanaan sawiro ah, oo sawir walba u taagan yahay Xaraf. Tusaale, marka ay doonayaan in ay qoraan "L" wax ay sawiri jireen libaax fadhiya, iwm. Haddaba, ereyga 'buun' wax ay ku muujin jireen saddex sawir oo ka dhexdu yahay shinbir ama digaagad yar oo dhal ah oo u taagnay xarafka "W" mararka qaarna noqota dhawaaqyada "U" ama "UU".

BUUN waa erey soomaali ah oo loo yaqaan wax la afuufo oo ka samaysan gees xoolaad. Haddaba dhulkan ay PUNT ama BUUNTA (marka lab laga dhigona waa BUUNKA) u yaqaaneen waa dhulka haddeer loo yaqaan geeska Afrika (buunka Afrika). Miyaan markaa magaca PUNT ahayn magacii BUUN oo inta Giriig afkiisa ku turjuntay   dhalanrogmay. 

Inta afkeenii Giriig badalay ayaynu inaguna isaga dib uga soo qaadanay isaga oo macne kale wata. Punt ama buun, lama macne aha 'udug'. Se dhulka 'Buun' ayaa ah dhulka udugga Faraaciinta, Giriigga iyo Roomaanku ka gadan jireen, haddeerna udugga dunida isticmaasho 80% waxa laga dhoofiyaa dhulkan Soomaalida. Malahaygana halka udugga iyo magaca laga xidhiidhinayaana waa halkaas.

Inta dunida gashi igaga maqan, garanba maysaan.

Macnaha Magaca Eebe

Horta adeegsiga Ereyga Eebe waa mid taabogalay oo Soomaalida haddeer u taqaan Alleh sidaasna ku saxan. Afkuna sidiisaba waa dhawaaqyo isku tagay oo ereyo sameeya oo dadku erey kasta wax gaar ah sumad uga dhigtay oo la isla gartay ama la is ku la aqoonsaday. Inta badan ereyga iyo waxa loo yaqaano xidhiidh kama dhexeeyo waxaana taa ka hadasha aqoonta semantics ee ereyada iyo macnahooda ku foogan. Marar kalena waxa dhacda in ereyada macne-guur ku dhaco oo waa hore waxii loo yaqaan inta laga kaxeeyo macne cusub la siiyo.

Magaca Eebe waa erey la macne ah "dhamme" (dhamays). Ereygu waxa uu u dhisan yahay eeb#e oo ah qaabka yeelaha, waxaanu la dhisme yahay jir#e, joog#e, cun#e iwm.

Inta badan ereyada alifka ku bilaabma Soomaaliga kolkol waa la dheereeyaa kolkolna waxa aad arkaysaa iyagoo gaaban sida; aabe oo ka yimid ereyga "ab" oo sida muuqata shaqalkiisa la gaabiyay. Waxa la mid ah "aag" oo markan si gaaban loogu dhawaaqo "ag" iyo "agagaar".

Eebe waxa uu la jirid yahay ereyada ebi, ebyan, ebyoone, eebo iwm. Waxa muuqata in dhawaaqqa "e" qaarkood la dheereeyo qaarkoodna la gaabiyo marka lagu dhawaaqayo. Sida aynu kor ku xusnay waa arrin caadi ah oo la xidhiidhta codeynta.

Weydiintu waxa ay noqonaysaa: halkee macnaha Eebe ee aynu "dhamme" ku sheegnay u cuskanay ama ka keenay?

Sida aqoonta etymology ina barayso ereyada macnahooda si loo sugo waxa la raadiyaa ereyada kale ee ay sal-wadaagga yihiin, kuwaas oo macnahooda inta la taxo dabadeed halkaa laga soo dhiraandhirsado macnaha ay wadaagaan. Si aynu haddaba macnaha Eebe u sugno aan dhugano macnaha ereyada aynu kor ku xusnay ee ay sal-wadaagga yihiin.

Ebi waa erey fal ah oo macnahiisu yahay "Hawl hore loo bilaabay ama qabyo ahayd dhamaystirid". Marka lagu yidhaah "ebi" waa amar toos ah oo qofka la la hadlayo la farayo in hawl qabyo ah uu dhamaystiro.

Ebyan waa erey "Tilmaan ama sifo" ah oo macnahiisu yahay "wax la dhamaystiray noqosho" ebyoon iyana waa la macne.

Halkaa waxa inooga muuqata in ereyadaa sal-wadaagga ah dhamaantood ereyga "dhamaystir" wadaagaan. Si kale haddaynu u dhigno fal-amarka "ebi" waxa uu la mid yahay "dhamee". Marka labada erey dibkabayaasha ka reebno inta inoo soo hadhaysa oo ah salka ama jiriddoodu waa "eb" iyo "dhan". Haddii aynu dibkabaha yeelaha ee "e" raacino waxa ay noqonayaan "ebe" iyo "dhamme" (sida caadiga ah "n" marka ereyga ugu danbeyso haddii dibkabe la raaciyo "m" ayay isku badashaa sida "san" = "same" ama "samaan", "xun" = "xume" ama "xumaan". 

Hadal iyo dhamaan afku waa kolba sida bulshada ku hadashaa iskula garato ee ay u adeegsato. Afkastana waa ku jiraan ereyo macne-guur ku dhacay iyo ereyo kale oo aanay macnahooda afkoodu qeexi karin, waxaana ka mid ah ereyga Alleh oo af Carabigu aanu qeexi karin macnehiisa iyo asalkiisa toona. Se ereyga Eebe waa erey Soomaaliyeed oo dhamme la macne ah.

F.g 

Macnaha ereyada kor ku xusnay waxa aan ka soo qaadanay Qaamuuska Af-soomaaliga ee ay wada diyaariyeen Annarita Puglielli iyo Cabdalla Cumar Mansuur.

Asalka Magaca Alleh

Asalka Magaca Alleh

Eebe, waxa uu leh yahay sagaal iyo sagaashan magac oo mid mooyee inta kale ay yihiin magac-tilmaameed ama sifo. Magaca samiga ah ee u gaarka ah Guuluhu waa Alleh oo Isaga mooyee aan cid kale lagu sheegi karin. Halka Ilaah uu yahay magac guud oo loogu yeedho wax kasta oo la caabudo, kaas oo meel la jooga ereyga ‘God’ ee Ingiriisiga ah. Haddaba waydiintu waxa ay tahay halkee ama afkee ayuu magacu ka soo jeedaa?

Ugu horeyn, magacu lama kowsan diinta Islaamka oo ka hor intaan Quraanku soo degin Carabtu waa ay taqaanay ama adeegsan jirtay. Waxaana caddeyn inoogu filan magacyadii ay la bixi jirtay sida CabdAlleh (addoon-Alleh). Sidoo kale, Carabta aan muslinka ahayn, ilaa haddeerto sidaa ayay Eebe weyne Alleh ugu yaqaanan, kutubtoodana ugu qoran tahay.

Afafka kale ee Saamiga ah (Sematic), sida Cibriga (Hebrew) oo ah afka Yuhuudda ee uu ku qoran yahay Cahdiga hore (Old Testament) ama Tooraad waxa ku xusan Il, El iyo Elaha. Isna Aramaic oo ah afkii Nabi Ciise waxa ay ugu dhawaaqaan Alaha. Syriac oo la bah ah waxa ay iyaguna ugu dhawaaqaan Alaha.

Haddaba, qaryaanada Islaamka ah ee isku dayay in ay macneeyaan isla markaana qeexaan halka uu ka soo jeedo magacu waxa ay u kala baxeen laba kooxood oo qolo kastaaba si u fasirtay, kooxda hore waxa ay ku doodeen in magacu yahay magac Carbeed oo laga soo dhiraandhiriyay ereyga إله oo la raaciyay qodobka ال ee aqoolka (macrifa). Dabadeedna dhawaaqu lumiyay alifka إله ugu horeeya, sidaasna أللّه ereygii ku noqday.

Inkasta oo kooxdani ku dadaashay in magaca ay carabeeyaan, haddana, waxa ka hortimid oo dooddooda burisay arrimahan:

1. 1 Alifka iyo laamka أللّه ku  jira waa mid ka tirsan abuurka ereyga, waxaana aynu sidaa ku caddeynaynaa magac kasta oo carabi ah haddii laga hor mariyo qurubka yeedhmada ee ka tirsan abuurka ereyga, waxaana aynu sidaa ku caddeynaynaa magac kasta oo carabi ah haddii laga hor mariyo qurubka yeedhmada ee يا waxa qasab ah in ال la barabixiyo. Tusaale ereyga الرّجل marka yeedhmo la raaciyo wax uu noqdaa يارجل.Halka أللّه, ياأللّه labada goorba aanu is badalin. Halkaa waxa inooga caddaatay in alifka iyo laamka أللّه ku yiraa ay ka mid yihiin jiriddiisa ee aanay ahayn kuwii qodobka ahaa.

1. 2 Shadka أللّه la socda waxa loogu dhawaaqaa si culus (tafkheem) oo ka duwan sida ereyada kale ee shadan ee Carabiga ah loogu dhawaaqo, sida dhawaaqaa si culus (tafkheem) oo ka duwan sida ereyada kale ee shadan ee Carabiga ah loogu dhawaaqo, sida اللّيل

1. 3 Magaca Eebe marnaba ma yeesho wadar ama labaale, halka ereyga إله labadaa qaabba noqdo.

1. 4 Marnaba Quraanku magaca looguma xusin qaabka the God ama al alleh. alleh.

Qodobadaa aynu xusnay waxa ay burinayaan aragtida aaminsan in macagu yahay magac Carbeed doorsoomay.

Fikradda labaad oo ah ta labada xaqiiqda u dhaw. Waxa ay dooddoodu tahay, kolba haddii magacu baal maray xeerarkii afka Carabiga oo aanu la mid ahayn dhamaan ereyada kale ee Carbeed, waxa ay dooddooda ku soo gaabiyeen, in magacu yahay mid guud oo ilaa Nabi Aadan nabiyadoo dhami yaqaaneen sidaasna u adeegsan jireen.

Haddaba, abbaarta qoraalkan koobani wax ay waxna ku raacaysaa waxna kaga duwan tahay, ama wax ku biirinaysaa fikaradda labaad ee odhanaysa magacu waa macag ilaa Aadan Eebe loo yaqaanay oo aan ahayn xerudhalan Carbeed. Waa ta kowaad ee waa run oo magacu ma aha magac Carbeed. Waa ta labaad ee magacu waa magac Soomaaliyeed oo xerudhalan ah.

Ka hor inta aynaan halkaa ka gudbin waxa haboon in aynu sharaxaad kooban ka bixino sida ereyadu u dhismaan. Afyahannada ku foogan aqoonta ereyeyntu (morphology) waxa ay ereyada u jabjabiyaan dhambalo lagu sugayo salka areyga (root word). Dhanbaladaasi waxa ay noqdaan laba middood; dhanbal madaxbanaan oo iskii erey u noqda (free morpheme) iyo dhanbal sidkan oo aan gaar u istaagi karin (bound morpheme) sida; ugbaad. ‘Ug’ waa dhanbal sidkan, halka ‘baad’ tahay dhanbal madaxbanaan.

Si loo helo macnaha erey-saleedka sidkan waxa laga soo dhiraandhiriyaa macnaha  ereyada sal wadaagga ah. Tusaale, erey-saleedka Ingiriisiga ah ee ‘struct’ waa mid sidkan macnihiisuna yahay ‘dhis’, sida ka muuqata ereyada uu ku jire ee ay ka mid yihiin;

Con-struct-ion (the act of bringing together all the elements of a building)  

De-struct-ive (tending to destroy) In-struct-ion (teaching; information; education)
Ob-struct (build against; prevents building)
In-stru-ment (a tool to build with)
Struct-ure (a building; an arrangement)
Ereyga Alleh waa erey lamaan oo ka kooban labada erey ee ‘al’ iyo ‘leh’. Ereyga leh waa erey tilmaan ah oo badiyaa ereyada dibkabe u noqda.  Ereyga lagu la raaciyo waxa uu siiyaa macne sheegaya lahaansho. Tusaale; Geel marka leh gadaal lagaga qodbo waxa uu qofka lagu magaabo ku tusinayaa in aanu caydh ahayne uu leh yahay geel. (geel+leh)

Soomaalidu intaan maryaha dibadda laga keeno aanay xidhan, waxa ay xidhan jireen oo aradbeel u ahaa harag la midgiyay oo inta la qurxiyay dhar ahaan loo qaadan jiray. Haddaba hooyada Soomaaliyeed iyada oo ilmaheeda aradnaan kala ordaysa ayaa ay ugu magacbixin jirtay wiilka ay dhasho dhuule (dhuu+leh) oo macneheedu yahay kii dhuu-ga (maryaha) lahaa.

Haddaynu hoos ugu degno mucda iyo abbaarta qormadan . Ereyga ‘al’ waa erey-saleed sidkan oo ku jira ereyo badan oo Soomaali ah oo ay ka mid yihiin;

Al-ab :- ged, dabci ama caado soo jireen ah

Al-oog :- wax abuurid; wax kor u qaadid
Al-oos :- wax abuurid Al-an :- xubnaha ama jiridda geedka qasabka/aale-sonkorka
Al-een :- kooryar oo geela lagu jiro
Al-kun :- curin wax aan hore u jirin
Al-aal ;- qof la qabsan og dad iyo dal hore aanu u aqoon jirin

Waxa halkaa inooga muuqada in macnaha ereyga ‘al’ yahay ‘jirid ama jiritaan’. Sidaana waxa aynu ka soo dhiraandhirsanay macnaha ay wadaagaan ereyadaas kore. Haddaba magaca Alleh ama Alle (sida badi loogu dhawaaqo) miyaanu ahayn kii jiritaan oo dhan lahaa (Al+leh).

Guuleedayaanle Axmed Cumar

Ayaanle77@yahoo.com