Sooyaalka Qoraalka Farta

Sooyaalka Qoraalka Farta

Fartu waa gumarada ugu weyn gumarooyinka aadanuhu dunida ku soo kordhiyay. La'aanteed aqoontu ma taabagasheen oo halka ay hadda joogto ma gaadheen. Ma na suurtogasheen in la dhiteeyo mahadhooyinka iyo waayo-aragnimada qori-isku-dhiibka ah ee aadanaha kala dhaxlay.

Abaalkaa aan duugoobayn waa Farta ee waxa suurtogeliyay oo soo kordhiyay ilbaxnimadii guunka ahayd ee Faraaciinta. Hiroglaafi (Hieroglyphs) waa fartii ugu horeysay ee faraha oo dhan ay ka hanaqaadeen. Waa hab sawiro ah oo sawirkasta u taagan yahay dhawaaqqa magaciisu ka bilaabmo. Tusaale,  dhawaaqqa 'x' waxa u taagan xadhig soohan (ka eeg sawirka hoose).

Muddo ka dib waxa fartii sawirada ahayd fudaydiyay oo shaqallo ku daray dadyow badmareeno ahaa oo la odhan jiray Foniishiyan (Phoenician) oo deganaan jiray dhulka haddeer loo yaqaan Lubnaan . Waa qolada lagu maamuusay ereyada phonology iyo phonetics ee aqoonta codeynta ee afyahannimada (linguistics) la xidhiidha.

Fartii waxa ay u kala baxday laba qaybood, qayb Giriigu qaatay Kadibna Roomaanka oo afkoodu Laatiin ahaa ka sii qaateen oo loo aqoonsaday Alifbiito, iyo qayb kale oo Sematiggu (Aramaic, Cibriga iyo Carabiga) qaateen oo loo bixiyay Abgad (Abjad).

Alifbiito (Alphabet) waxa laga keenay labada xaraf ee  ugu horeeyay hiroglaafiga waa Alifka iyo Biitada. Abgad (Abjad) waxa iyana loo soo gaabiyay afarta xaraf ee hore ee kala ah Alif, biito, gambadh, iyo dhudhunka, ogow oo Carabigu ma leh dhawaaqqa "G" da badelkeedana waxa u taagan "J" sidaas ayaanay "Abjad" ama "Abjadiyah" ugu dhawaaqaan.

Habka Abgadku waa hab-qoraal xarfihiisu shibaneyaal keliya ka kooban yihiin oo aan lahayn shaqallo, halka shaqaladana waxa ugu jira xarakooyinka. Afafka abgadka wax ku qorta waxa ugu weyn Carabiga iyo Cibriga (afka Yuhuudda). Si la mid ah, Faraaciinta fartoodu waxa ay ahayd shibaneyaal keliya. Se Alifbiitada xarfaheedu waxa ay iskugu jiraan shibaneyaal iyo shaqallo.

Ogow Faraaciintu "Alifka" waxa ay u aqoonsanayd shibane, Carabta iyo Cibriguna sidaas ayay iyana shibane ugu qaateen. Aqoonta codeynta alifka waxa uu ka mid yahay shibanayaasha waxaana loo yaqaan doob-xidhan (glottal stop). 

Tusaale;

Ereyga أكل waxa uu ka kooban yahay saddex xaraf/shibane ee أ iyo ك iyo ل. Ereyga Soomaaliga ah ee "arag" isna waxa uu ka kooban yahay saddex shibane ee "alif", r iyo d iyo shaqalka "a" oo u dhexeeya labada shibane ee danbe. Se qoraal ahaan waxa isku dhigmo noqday alifkii iyo shaqalkii "a".

Haddaba, weydiintu waxa ay tahay Soomaaligu labadaa hab (Alifbiito iyo abgad) midkee ayuu yahay?

Haddii aad si dhab ah ugu fiirsato  af Soomaaliga oo aad iska indhotirto fartan loo qoray 1972-dii, waxa kuu soo baxaysa in alifku shibaneyaashiisa ka mid yahay. Suugaanta oo u mudan wax tusaale loo qaato alifku waa mid ka mid ah xarafraaca maansada.

Inkasta oo firginta (') shibanayaasha lagu daray haddana muhiimad lama siin oo lama adeegsan. Taasina waxa ay qoraalkii afka ku keentay jahawareer ay isku murgeen shaqaladii (xarakooyinkii) iyo alifkii. Ogow firgintu waa "alif" se shaqadii alifka oo dhan lama siin keliya waxa lagu koobay meelo gaar ah sida da'da, ci'da (a-da, iyo i-da halkaas ku jira waa shibanihii alifka ahaa oo kordhig iyo hoosdhig qaatay ama shaqallada 'a' iyo 'I' yeeshay).

Hadal iyo dhamaan qabyada farta Soomaaligu waa ka qotodheer tahay inta ilaa hadda wax laga qoray. Fartuna waxa ay ku godan tahay farta lafteeda.

Lifaaq:

Hoos waxaan taxay fartii Faraaciinta oo dhawaaq raaciyay.

A – Alif

B – Biito

G – Gambadh

D – Dhundhun (Dundun)

H – Hoy

W – Wacal

Z – Zeed (seed)

X – Xadhig

T – Taag (Tuur)

K – Kalax

L – Laan

M – Mays (Guun-Mays)

N – Naani (biyo)

S – Suun

C – Cudud

F – Fanto

Th – Theeto (Seetada geela)

Q – Qar (markii danbe QOf lagu badalay)

R – Reh (Af hadlaya)

Sh- Shax (Shax biyo fadhiyaan)

P – Par (Baro ama guri la dego)

Kh – Khad